قبل از هر چیزی باید مفهوم کار و کارگر برای ما مشخص باشد. کار دو نوع می باشد: ۱-کار تابع ۲- کار مستقل؛ با توجه به مواد (۲) و (۳) قانون کار، کارگر کسی است که کار تابع انجام می دهد و تبعیت اقتصادی، تبعیت حقوقی و اجرای شخصی کار از عناصر و ارکان کار تابع می باشد؛ بنابراین همین که فردی کار تابع انجام دهد اعم از اینکه در هنگام انجام کار وسیله انجام کار برای او باشد یا خیر، کارگر محسوب شده و در صورتی که مشمول مقررات خاصی نباشد مشمول قانون کار خواهد بود.
به تبع احراز رابطه کارگری، شخص کارگر مستحق دریافت مزایای قانونی پیش بینی شده در قانون می شود. ابتدا حقوق و مزایای کارگر را به دو بخش تقسیم میکنیم: الف) حقوق و مزایای نقدی ب)سایر حقوق و مزایا
حقوق و مزایای نقدی
۱- مزد ثابت
وفق مقررات ماده ۳۶ قانون کار، مزد ثابت، عبارت است از مجموع مزد شغل و مزایای ثابت پرداختی به تبع شغل. منظور از مزایای ثابت پرداختی به تبع شغل، مزایایی است که بر حسب ماهیت شغل یا محیط کار و برای ترمیم مزد در ساعات عادی کار پرداخت می گردد. از قبیل مزایای سختی کار، مزایای سرپرستی، فوق العاده شغل و غیره. همچنین مزایای رفاهی و انگیزه ای از قبیل کمک هزینه مسکن، خواربار و کمک عایله مندی، پاداش افزایش تولید و سود سالانه جزو مزد ثابت و مزد مبنا محسوب نمی شود. تعریف مزد ثابت از آنجایی که مبنای محاسبه برخی مزایای دیگر از قبیل اضافه کاری، تعطیل کاری، نوبت کاری، سنوات خدمت و … می باشد بسیار حائز اهمیت است.
میزان مزد ثابت بنابر توافق بین طرفین تعیین می‌گردد منتها وفق مقررات ماده ۴۱ قانون کار، شورای عالی کار همه ساله موظف است میزان حداقل مزد کارگران را برای نقاط مختلف کشور و یا صنایع مختلف با توجه به معیارهای مندرج در قانون تعیین نماید، که بطور مثال برای سال ۱۳۹۷ حداقل دستمزد ۱،۱۱۴،۱۴۰ تومان تعیین گردید.
وفق مقررات ماده ۵۹ قانون کار در شرایط عادی ارجاع کار اضافی به کارگر با شرایط زیر مجاز است:
شرط اول موافقت کارگر و شرط دوم پرداخت ۴۰ درصد اضافه بر مزد هر ساعت کار عادی؛ که ساعات کار اضافی ارجاعی به کارگران نباید از ۴ ساعت در روز تجاوز نماید مگر در موارد استثنایی با توافق طرفین.
جهت محاسبه اضافه کاری ابتدا باید با مفهوم ساعات کار عادی یک ماه آشنا باشیم. ساعت کار اضافه بر ساعات عادی ساعات اضافه کاری محسوب میشود. ساعت کار عادی ماهیانه با فرمول زیر محاسبه می شود:
ساعات کار ماهیانه =۷٫۳۳ × (مجموع ایام تعطیل رسمی و هفتگی – روزهای ماه)
دستمزد یک ساعت اضافه کاری = ۱٫۴× (۲۲۰ / حقوق ثابت)
مثال: کارکرد آقای احمدی در شهریور ماه ۲۱۰ ساعت بوده است. اگر مزد ثابت ایشان ۲ میلیون تومان باشد، مبلغ اضافه کاری ایشان را محاسبه کنید؟ (شهریور دارای ۴ روز جمعه و یک تعطیل رسمی است)
ابتدا ساعات عادی را محاسبه میکنیم سپس ساعات اضافه کاری و در نهایت مبلغ اضافه کاری
۱۹۰٫۵۸= ۷٫۳۳ × (۳۱-۵)
۱۹٫۴۲= ۱۹۰٫۵۸-۲۱۰
مبلغ اضافه کاری شهریور ماه ۲۴۷،۱۶۴= ۱۹٫۴۲ × ۱٫۴ × (۲۲۰÷۲،۰۰۰،۰۰۰)
۳- نوبت کاری
وفق مقررات ماده ۵۵ قانون کار، کار نوبتی عبارت است از کاری که در طول ماه گردش دارد، به نحوی که نوبت های آن در صبح یا عصر یا شب واقع می شود. در مواد ۵۶ و ۵۸ قانون کار، میزان فوق العاده نوبت کاری به شرح زیر تعیین شده است:
صبح و عصر ۱۰ درصد
صبح و عصر و شب ۱۵ درصد
صبح و شب ۲۲٫۵ درصد
عصر و شب ۲۲٫۵ درصد
شب کاری* (مخصوص کارگران غیرنوبتی) ۳۵ درصد
*منظور از کار شب کاری است که ساعت آن بین ۲۲ تا ۶ بامداد باشد.
برای مثال کارگری که ۳۰ روز کارکردش را نوبت کاری صبح و عصر باشد به ازای تمام ۳۰ روز کارکرد ۱۰ درصد اضافه بر مزد دریافت می کند.
فرض کنید در مثال بالا آقای احمدی در طول ماه به طور نوبتی کار می کند و نوبت های کار وی در صبح و شب واقع می شود مطلوبست محاسبه حقوق و مزایای ایشان.
توضیح: به مبلغ حقوق ثابت ایشان ۲۲٫۵ درصد نوبت کاری اضافه می گردد. همچنین ساعات اضافه کاری کارگران نوبت کار مشمول مزایای نوبت کاری و اضافه کاری بطور همزمان می شود.
۲،۴۵۰،۰۰۰ = ۱٫۲۲۵ × ۲،۰۰۰،۰۰۰
۲۸۶،۸۸۶ = ۱٫۶۲۵ × ۱۹٫۴۲ × (۲۲۰÷۲،۰۰۰،۰۰۰)
۲،۷۳۶،۸۸۶ = ۲۸۶،۸۸۶ + ۲،۴۵۰،۰۰۰
۴- مزایای انگیزشی
شامل حق مسکن و حق خواربار می باشد که در سال ۱۳۹۷ جمعا مبلغ ۱۵۰ هزارتومان بوده و پرداخت آنها به عهده کارفرما و اجباری مازاد بر حداقل دستمزد می باشد.
طبق ماده ۸۷ قانون تامین‌اجتماعی، پرداخت کمک عائله‌مندی به عهده کارفرماست و باید هنگام پرداخت مزد یا حقوق به بیمه‌شده پرداخت شود. این مبلغ هرساله با افزایش حداقل دستمزد بیشتر میشود، چون ضریبی از افزایش حداقل مزد روزانه است. میزان کمک‌هزینه عائله‌مندی معادل ۳ برابر حداقل مزد روزانه کارگر ساده برای هر فرزند در هرماه است. در سال ۹۷ این مبلغ برای هر فرزند ۱۱۱ هزار تومان ماهانه است. طبق مقررات، حق اولاد تا قبل از سال ۱۳۹۴ فقط تا ۲ فرزند قابل‌پرداخت بود که با توجه به تغییرات اخیر در حال حاضر محدودیتی از نظر تعداد فرزندان وجود ندارد و در صورت وجود شرایط بابت کلیه فرزندان قابل‌پرداخت است.
مقنن در ماده ۸۶ قانون تامین اجتماعی دو شرط جهت پرداخت کمک عائله مندی تعیین نموده است. شرط اول دارا بودن حداقل ۷۲۰ روز سابقه پرداخت حق بیمه و شرط دوم محدودیت سنی فرزندان است که سن فرزندان از هجده سال کمتر باشد و یا منحصرا به تحصیل اشتغال داشته باشند یا در اثر بیماری یا نقص عضو طبق گواهی کمیسیون‌های پزشکی قادر به کار نباشند. محدودیت هجده سال مخصوص فرزندان پسر بیمه شده است که تحت شرایطی قابل افزایش هم هست. در مورد فرزندان دختر تا زمان ازدواج پرداخت کمک عائله مندی بلامانع است.
۶- عیدی پایان سال
به موجب ماده واحده قانون مربوط به تعیین عیدی و پاداش سالانه کارگران شاغل در کارگاه‌های مشمول قانون کار مصوب ۷۰/۱۲/۶ مجلس شورای اسلامی، کلیه کارفرمایان مکلفند به هر یک از کارگران خود به نسبت یک سال کار معادل شصت روز آخرین مزد به عنوان عیدی و پاداش بپردازند، مبلغ پرداختی از این بابت به هر یک از کارگران نبایستی از معادل نود روز حداقل مزد روزانه قانونی تجاوز کند ضمناً بر طبق تبصره یک ماده واحده مذکور مبلغ پرداختی به کارگرانی که کمتر از یک سال در کارگاه کار کرده اند باید به ماخذ شصت روزمزد و به نسبت ایام کارکرد در سال محاسبه گردد. آنچه که مبنای محاسبه و پرداخت عیدی و پاداش پایان سال کارگران مشمول قانون کار قرار می گیرد مزد ثابت است.
مثال: حقوق و مزایای آقای بهرامی در اسفند ۹۷ شامل حقوق ثابت ۱۷،۰۰۰،۰۰۰ ریال، بن اقلام رفاهی ۱،۱۰۰،۰۰۰ ریال و ۴۰۰،۰۰۰ ریال حق مسکن می باشد. اگر ایشان در تاریخ ۹۷/۱/۱ در کارگاه استخدام شده باشند مطلوبست محاسبه عیدی پایان سال آقای بهرامی.
۳۴،۰۰۰،۰۰۰ = ۲ × ۱۷،۰۰۰،۰۰۰ دو برابر حقوق ثابت
۳۳،۴۲۴،۲۰۰ = ۳ × ۱۱،۱۴۱،۴۰۰ سه برابر حداقل مزد وزارت کار
با توجه به محاسبات بالا مبلغ قابل پرداخت به آقای بهرامی ۳۳،۴۲۴،۲۰۰ می باشد.
۷- مزایای پایان خدمت
در مواد ۲۴، ۲۰ و ۲۷ قانون کار به حق سنوات کارگران اشاره شده است. کارفرما مکلف است در پایان قرارداد و یا فسخ آن و یا از کارافتادگی کلی و یا بازنشستگی کارگر به نسبت هر سال سابقه کار معادل یک ماه آخرین حقوق کارگر را به عنوان «حق سنوات» به وی پرداخت نماید.
مثال: آقای زراعتی در تاریخ ۹۴/۷/۱ در کارگاه استخدام شده است. تاریخ ۹۷/۱۲/۲۹ خاتمه قرارداد ایشان می باشد. اگر مزد ثابت ماهانه اسفند ۹۷ ایشان ۲۰ میلیون ریال باشد مطلوبست محاسبه مزایای پایان خدمت قابل پرداخت.
با توجه به اینکه ایشان ۳ سال و ۶ ماه در کارگاه مشغول به کار بوده است سنوات به صورت زیر با استفاده از مبلغ آخرین دستمزد ماهانه محاسبه می شود:
۷۰،۰۰۰،۰۰۰ = ۳٫۵ × ۲۰،۰۰۰،۰۰۰
در اینجا ذکر دو مطلب ضرورت دارد. ابتدا اینکه تمام پرداخت های ضمن مدت کارکرد به عنوان علی الحساب سنوات بوده و مبلغ قطعی سنوات در پایان قرارداد و طبق آخرین حقوق محاسبه می شود. دوم اینکه اگر با کارگر قرارداد یک ساله منعقد شود و بنا بر این باشد که هر سال تمدید گردد پرداخت سنوات در پایان قرارداد یک ساله طبق آخرین حقوق به منزله تصفیه حساب آن سال می باشد.
ماده ۴۶ قانون کار به فوق العاده ماموریت کارگران اشاره دارد. در این ماده قانونی مقنن به چند مورد اشاره دارد. ابتدا انجام ماموریت را منوط به قرارداد کار اولیه و یا موافقت بین کارگر و کارفرما می نماید. بدان معنا که اعزام کارگر به ماموریت بدون موافقت خود کارگر غیرقانونی می باشد. دوم اینکه فوق العاده ماموریت نباید کمتر از مزد ثابت یا مزد مبنای روزانه کارگران باشد (تعیین حداقل). سوم اینکه شرط اطلاق ماموریت که یکی از موارد تبصره این ماده می باشد یعنی یا بیشتر از ۵۰ کیلومتر از محل کارگاه باشد و یا کارگر در محل ماموریت یک شب توقف نماید (یکی از شروط کافی است). چهارم اینکه کارفرما تکلیف به تأمین وسیله رفت و برگشت کارگرانی را دارد که به مأموریت های خارج از محل خدمت اعزام می شوند. از دقت در عبارت «وسیله یا هزینه رفت و برگشت» این معنی مستفاد می گردد که چنانچه کارفرما برای انجام مأموریت وسیله رفت و برگشت کارگر را تأمین ننماید باید بجای آن هزینه مربوط را پرداخت کند.
مثال: آقای حسینی سه روز متوالی جهت انجام ماموریت از محل کارگاه واقع در تهران به شهرک صنعتی پرند اعزام شده است. مسافت از محل کارگاه تا شهرک ۶۰ کیلومتر می باشد. اگر مزد ثابت روزانه ایشان ۱،۲۰۰،۰۰۰ ریال باشد مطلوبست محاسبه فوق العاده ماموریت آقای حسینی.
۳،۶۰۰،۰۰۰ = ۳ × ۱،۲۰۰،۰۰۰
۹- کمک هزینه ازدواج
طبق ماده ۸۵ قانون تامین اجتماعی به بیمه شده زن یا مرد که برای اولین بار ازدواج می‌کند مبلغی معادل یک ماه متوسط مزد یا حقوق با رعایت شرایطی پرداخت می شود. اولین شرط قانون این است که در تاریخ ازدواج کارگر با کارفرما رابطه استخدامی داشته باشد. شرط دوم داشتن حداقل ۷۲۰ روز سابقه بیمه طی پنج سال گذشته و شرط سوم دائمی بودن ازدواج است. مزد یا حقوق متوسط موضوع این ماده عبارت است از جمع دریافتی بیمه شده ظرف دوسال قبل از ازدواج که به مأخذ آن حق بیمه پرداخت شده است تقسیم بر ۲۴٫
